BdSpinoza

Spinoza en de werkelijkheid [1] en Meister Eckhart

Kunnen we Spinoza’s God lezen als ‘de werkelijkheid’? Dat was de vraag die in de Spinoza Kring Limburg werd gesteld en die daar zeker in het binnenkort startende nieuwe seizoen nog aan de orde zal komen. Ik wil daarop vooruitlopend er in enige blogs aandacht aan besteden - in de hoop aan die discussie een bijdrage te leveren.

Voor ik aan het bespreken van de vraag zelf toekom, neem ik graag een omweg over Meester Eckhart. Want, en dat vind ik toch wel heel bijzonder, zo'n gewoon en algemeen, dagelijks gebruikt woord als 'werkelijkheid' stamt uit de filosofie en is eind 13e, begin 14e eeuw gemunt door deze heel aparte Duitse theoloog en filosoof. Hij schreef traktaten in het Latijn, maar hield zijn preken voor monniken en kloosterzusters in het Rijnland in het Duits en heeft daardoor, net als later Luther, het zijne bijgedragen aan de ontwikkeling van de Duitse (en Dietse) taal. Hij sprak heel veel en heel eigenzinnig over God en Godheid en in dat spreken muntte hij het woord 'Werkelicheit' of ´Wercelicheit´.

 Je komt dat weinig tegen, maar ooit heb ik dat ergens gelezen en het is in mijn geheugen blijven kleven, omdat ik dat zo bijzonder vind. Ik ging er met het oog op dit blog nog eens naar op zoek, kwam het weer nergens tegen, maar zie: de Duitse Wikipedia heeft die informatie onder "Wirklichkeit':

"Das deutsche Wort Wirklichkeit wurde von Meister Eckhart als Übersetzung von lateinisch actualitas eingeführt. Hierin ist neben der Handlung (actus) auch ein Bezug zur zeitlichen Nähe der Gegenwart enthalten. Der sprachliche Bezug zu Wirken und Werk rückt den Begriff der Wirklichkeit aber eher in die Nähe des aristotelischen Begriffs der energeia, welcher auf ergon für „Werk“ zurückgeht und der in der Scholastik durch actualitas übersetzt wurde." [cf. wiki]

Aristoteles muntte in het Grieks het woord (dat dus eerder ook nog niet bestond) entelécheia [van entelès échein] waarmee hij verwijst naar: de zich in de materie daadwerkelijk acualiserende vorm; de conditie waarin de essentie van een ding volledig is gerealiseerd - actualiteit werd. Het is het tegenovergestelde van dunamis of potentialiteit. Bij sommigen werd het ook: de zich in een organisme bevindende kracht die de ontwikkeling en voltooiing ervan bewerkstelligt. Vandaar ook: actualisatie, perfectie en realiteit.

Het is het waarschijnlijkst dat Meester Eckhart niet zozeer dit door Aristoteles gemunte entelécheia in Duits wilde omzetten, maar dat woord zoals het in de scholastiek in het Latijn was vertaald: actualitas. Er was dus een duidelijk verband tussen potentie (in de betekenis van mogelijkheid) en act. Actualitas, actualiteit was: wat zich feitelijk actueel realiseerde uit de mogelijkheden. En dat was wat Eckhart dus met wercelicheit wilde weergeven.

Manfred Gies schreef daarover "Kínesis. Improvisationen zu einem Thema von Aristoteles" [In: Wofldietrich Schied-Kowartzik (Hrg.):Einsprüche kritischer Philosophie. Kleine Festschrift für Ulrich Sonnemann. Kasseler Philosophische Schriften 28 (Kassel 1992)] [cf. op academia]

Met het oog op onze vraag is tevens al nuttig te weten dat Thomas van Aquino het begrip "actualitas omnium actuum" op God wilde toepassen, namelijk als de (potentiële) 'werkelijkheid' van alle mogelijke dingen. Opmerkelijk.

We kunnen alvast één ding vaststellen. Van de nogal teleologische samenhang tussen potentie en act moest Spinoza niets hebben. Potentia is bij hem geen mogelijkheid, maar daadwerkelijke macht, vermogen. Werkelijkheid is bij hem dus niet dat wat zich uit mogelijkheden daadwerkelijk realiseert, maar dat wat gebeurt tussen met elkaar interacterende modi (met alle hun conati of eigen 'krachten') op grond van het samenstel van eraan voorafgaande oorzaken (en krachten).

"Al het enkelvoudige, oftewel elk ding dat eindig is en een begrensd bestaan heeft, kan alleen bestaan en tot werken worden bepaald als het tot bestaan en werken wordt bepaald door een andere oorzaak, die eveneens eindig is en een begrensd bestaan heeft. Op haar beurt kan deze oorzaak ook alleen bestaan en tot werken bepaald worden als ze tot bestaan en werken wordt bepaald door een andere oorzaak die ook eindig is en een begrensd bestaan heeft, en zo tot in het oneindige." [1/28 ert. Corinna Vermeulen]

Zo schrijft Bartuschat: "Seine [Spinozas] potentia ist nicht Potentialität, sondern erfüllte Wirklichkeit." [Spinoza, p. 51]

Het "actuale esse" van de menselijke geest in 2/11 vertaalt Bartuschat met "het werkelijke zijn" [Krop: het actuele zijn; Vermeulen: het feitelijke zijn]

En "nihil est praeter ipsius rei actualem essentiam" [3/7] met "concrete werkelijkheid". En "actu existere" [4/21] met "werkelijk te bestaan" (lijkt toch net iets helderder dan Krops "actueel te bestaan" of Vermeulens "feitelijk te bestaan").

Zo is de werkelijkheid: "De dingen kunnen op geen enkele andere manier en met geen andere ordening door God zijn voortgebracht dan ze zijn voortgebracht." [Ethica 1/33, vert. Corinna Vermeulen]

Overigens, actualitas komt bij Spinoza niet voor, wel zoals al bleek, diverse afleidingen ervan als actualis, in actu e.d.

Dei actuosa essentia
Een heel belangrijke in dit verband is de "Dei actuosa essentia" waarvan sprake is in 2/3s (Gods werkende geest, vertaalt Henri Krop). Steenbakkers vertaalde het op een bijeenkomst van de VHS op 13 maart 2010 als: "het actieve, energieke wezen" (hetgeen bij hem het beeld opriep van een soort kosmische ADHD! - cf. blog)
God is de werkende werkelijkheid - de natura naturans.

Tot zover deze eerste verkenning

Toevoeging 6 september 2013

Nico van Hengstum wees mij op het lemma WERKELIJCHEIT in het Middelnederlandsch Woordenboek [cf. hier], waarvoor mijn dank. Het geeft een fraai overzicht (met referenties) van gebruik en betekenissen van het woord in Nederland in de  Middeleeuwen.

Om méér op te zoeken: De geïntegreerde Taalbank.

spinoza | 03-09-2013 | 11:28 | Link | Reacties (3)