De verstandige, wijze Mahamad (Maämad, Ma’amad)
Zovele tientallen malen heb ik de voorbije vijf jaar gelezen over dat onbekend is waarvan Spinoza bij de cherem (herem, ban) beschuldigd werd – welke de “slechte denkbeelden en daden”, waren, welke de “afschuwelijke ketterijen” die Baruch de Spinoza had uitgevoerd en onderwezen en wat dan wel de “schandelijke daden” waren die hij beging. Zovaak heb ik dat gelezen, waarna vele auteurs vervolgens overgingen tot speculeren waarom, om wat het dan gegaan zou zijn; want nog geen geschrift van Spinoza was al gepubliceerd. Meestal worden dan denkbeelden van de latere Spinoza terug getransponeerd naar de tijd van voor de ban van 27 juli 1656. Nooit, werkelijk niet één keer, heb ik gelezen hoe verstandig dit eigenlijk van dat bestuurscollege van de Sefardische gemeenschap, de Mahamad, en/of van de rabbijnen was.Net als omnis determinatio negatio est, geldt eveneens: elke verwerping is een bevestiging. Vele opvattingen van zgn. ketters uit het verre verleden, zijn nu alleen nog maar bekend vanuit de bestrijdingen van hun ideeën. Ireneüs van Lyon kon in zijn Adversus Haereses graag uitgebreid de te bestrijden opvattingen verwoorden en argumenteren waarom die fout waren. Daardoor kennen we nu die opvattingen. Ook de encyclieken van pausen over denkbeelden die in de ban werden gedaan, zijn rijke vindplaatsen van juist die ideeën, de ‘modernistische’ om een bijvoorbeeld te noemen.
Zeker hebben de bestrijdingsgeschriften bijgedragen tot de grotere verbreiding van die ‘foute’ opvattingen. Hoeveel ze daardoor juist ook hebben bijgedragen aan de receptie ervan door twijfelende geesten, zal wel nooit te achterhalen zijn. Maar het moet zeker voorgekomen zijn dat iemand zo op ideeën werd gebracht die hem of haar tot dan onbekend waren. Het zou me niet verbazen als de uitsprekers van de ban van die mogelijke samenhang goed doordrongen waren en daarom geen enkele noodzaak zagen om het verworpen gedachtegoed aan het papier toe te vertrouwen. Het waren verstandige, ja wijze lieden in wier midden Spinoza was opgegroeid: zij wisten hun mond te houden.
Spinoza zou daar zeker waardering voor hebben gehad. Nog maar kort geleden, blog van 10 juli 2012, kwam de passage aan de orde die Spinoza schreef in Ethica 3/2s.
Ja, de mensheid, althans het Spinozistische deel ervan, is door het wijze zwijgen van de Mahamad mogelijk iets gelukkiger geworden. Speculeren maakt velen blij.
Scène uit David Ives' New Jerusalem. The Interrogation of Baruch de Spinoza at Talmud Torah Congregation: Amsterdam, July 27, 1656.
Reacties
Stan, jij zoekt spijkers op laag water. De bronnen zeggen dat Spinoza een 'apologie' heeft geschreven om zich te rechtvaardigen tegenover de 'imams' van de synagoge. Zijn ketterij kan geen andere geweest zijn dan zijn verzet tegen hun autoritaire farizeische traditie, zoals dat ook volop tot uiting kwam in die aandere apologie, waarin hij zich rechtvaardigde tegen de aantijgingen van predikanten dat hij een atheist was en een 'gevaar voor de staat' (kwalijk instrument voor de republiek). En zijn foute daden dan? Minstens een daarvan moet zijn omgang met de goddeloE Van den Enden zijn geweest, waarbij hij in de leer was o.m. om bij hem behalve Latijn ook Cartesiaanse natuurkunde te leren.
Wim Klever 20-07-2012 @ 13:50
"Spijkers op laag water zoeken"? Die uitdrukking ken ik, maar de toepassing in dit geval is mij volstrekt onduidelijk. Over welke 'spijkers' gaat het dan.
Jij, Wim, hoort graag bij de speculanten: "Zijn ketterij kan geen andere geweest zijn dan..."
Mijn blog ging over een heel ander onderwerp (zal ik nog eens uitleggen), namelijk hoe verstandig het soms is om de opvattingen waar je het niet mee eens bent NIET aan de grote klok te hangen.
Ik heb daarmee toch niet gezegd dat die bezwaren niet mondeling met Spinoza gewisseld zouden zijn, op grond waarvan hij een 'apologie' zou hebben geschreven (die ook niet gepubliceerd is); maar dat is een ander onderwerp.
Stan Verdult 20-07-2012 @ 14:07
Ik schroom me een Spinozist te noemen, of een da Costaïst, maar ik verfoei ijdel speculeren. Het weze me vergund Franciscus van den Endens Philedonius te citeren: 'Rem volo, rem, rem volo; umbrae facessant.'
Karel D'huyvetters 20-07-2012 @ 14:58
IJdel speculeren aan mijn kant, op dit punt? Ik ben verbaasd en wel op grond van de wel gepubliceerde APOLOGIE, te weten de TTP. Ik zie geen ruimte voor enige twijfel over de concrete redenen van Spinoza's excommunicatie. Natuurlijk weet ik wel iets over een economische of politieke verklaring. Maar, over speculatie gesproken! Hier lijkt men zich op glad ijs te bevinden.
Wim Klever 20-07-2012 @ 19:46
Ik heb vanzelfsprekend enkel gereageerd op Stans uitspraak dat speculeren velen blij zou maken en dat Spinozisten gelukkig zouden zijn omdat de joodse 'wijzen' de redenen voor de herem niet bekendgemaakt hebben, zodat zij nu heerlijk konden gaan speculeren. Dat lijkt mij een zo bevreemdende en on-spinozistische gedachte dat ik meende daarover een opmerking te mogen maken. Alsof Spinozisten uiteraard graag speculeren! Alsof zij liever speculeren dan de historische waarheid te kennen! Het is tegen het vermeend genot in dat soort van ijdel speculeren dat ik mij uitsprak, niet tegen wetenschappelijk onderzoek, woord en gegrond wederwoord.
Ook hier blijkt nog maar eens dat forums een sluipend gif in zich dragen. Ik zal mij dus in het vervolg wel wachten om nog in de publieke controverse te treden. Als ik nog wil reageren, dan zal ik dat persoonlijk doen.
Karel D'huyvetters 20-07-2012 @ 20:01
Dat de TTP Spinoza's apologie zou zijn (sommigen wijzen zelfs een bepaald gedeelte erin aan) is een aanname; daar er geen snipper evidentie is, betreft het dus louter speculatie. Daar is niets mis mee, maar ook niets wetenschappelijks aan - hoe apodictisch iemand zich ook uitspreekt.
Verder kan men iets wel menen te weten - geen ruimte voor enige twijfel te zien, maar afwezigheid van twijfel is iets anders dan zeker weten en over de waarheid beschikken, weten we van Spinoza. Bij historische kwesties bestaat zelden (zeg ik eufemistisch) wiskundige zekerheid.
Ik zeg nogmaals: mijn blog ging over iets anders! En eindigde met een licht ironisch grapje, dat nu ook al uiterst serieus wordt weersproken als "een zo bevreemdende en on-spinozistische gedachte"... Maar er wórdt ook in het wereldje der Spinozakundigen gespeculeerd. Als dat erbij wordt vermeld, is er niets aan de hand, maar als het als bewezen waarheid (en niet als aanname) wordt gebracht, mag daarop gereageerd worden. Maar, nogmaals, dát was niet het onderwerp van mijn blog (en ik zal proberen niet af en toe een ironisch spotend grapje te maken).
Stan Verdult 20-07-2012 @ 20:28
Geen snipper evidentie? Weer ga je te ver in je repliek, Stan. Dat de TTP een apologie is, is meer dan een aanname of loze hypothese, maar een interpretatie, waarcoor argumenten, weliswaar geen wiskundige, kunnen worde aangevoerd. In casu: Spinoza kwan in 1665 in Voorburg in ernstige moeilijkheden, die zelfs zijn leven in gevaar kondenbrengen. De enige uitkomst was voor hem een zelfverdediging: aantonen dat hij leefde en handelde overeenkomstig de aantoonbare bedoeling van de bijbel, en dat hij bovendien een fatsoenlijk en wetsgetrouw burger was, wien niets te verwijten was. Helaas, nogmaals helaas wordt zelden begrepen dat dit de aanleiding, de angst en ook de motivaatie achter het plotselinge en onvoorziene schrijven van dit werk was ,zoals hij zelf nader toelicht in een brief aan Oldenburg.
Wim Klever 20-07-2012 @ 20:52
Het doet me trouwens veel deugd, Karel, dat je een van de belangrijkste zinnen uit de Philedonius aanhaalt, waarin Van de Enden zijn relistische intentie uitspreekt. Universeel toepasbaar, vooral ook in de brandende kwesties van de politieke arena van vandaag. Hij/zij is dan niet zozeer gericht tegen speculaties als wel tegen stompzinnige onnozelheid als wel opzettelijk bedrog. Echter zou ik het betreuren wanneer je niet langer zou willen deelnemen aan de publieke discussie over Spinozistische themata op dit voortreffelijke forum van Stan. Of heb ik je bedoeling verkeerd begrepen?
Wim Klever 20-07-2012 @ 21:07
Wim, Ik ben het geheel eens met wat je in je voorlaatste reactie schrijft over Spinoza's motieven voor het schrijven van de TTP. Hij gaf ze aan Oldenburg, de negatieve ervaringen in Voorburg zullen hebben meegespeeld, de staat van het land etc. Maar daarmee raken we verwijderd van de mogelijke redenen voor de ban, want of hij daarmee ook nog (met terugwerkende kracht) een apologie richting de joodse gemeenschap heeft wilen schrijven? Mogelijk had hij nog wat liggen (die eerdere apologie) dat hij in de TTP verwerkte (men kan een hoofdstuk aanwijzen), maar dat blijft interpretatie, waarvoor elke echte evidentie ontbreekt. Dat bedoel ik hier met speculatie. Ik heb bijna alle ideeën die jij ook hebt (veel heb ik er trouwens van jou) over wat meegespeeld heeft (wellicht ook zijn connectie met Franciscus van den Enden en de deels christelijke vriendengroep), maar ik blijf beseffen dat het mogelijke verklaringen, zelfs goed onderbouwde waarschijnlijke verklaringen zijn, maar geen zekerheden waarover geen twijfel meer kan bestaan. En dat is het geval vanwege de "wijsheid van de Mahamad", waardoor we moeten blijven toegeven dat we wel kunnen gissen, maar het nooit zeker zullen weten. We zullen bijvoorbeeld niet weten hoe wellicht die ban op zijn beurt weer tot een verdere vrijwording en radicalisering van Spinoza's ideevorming leidde.
Dank voor je waardering voor dit "voortreffelijke forum" dat je gelukkig niet zou willen missen, weet ik.
Stan Verdult 21-07-2012 @ 09:56